Możesz ocenić: Zator (woj. małopolskie) - Zamek - pałac przebudowany w stylu neogotyckim
Opis i stan obecny
Zamek zatorski stoi w centrum miasta, przy kościele parafialnym. Choć zachował się w całkiem dobrym stanie i był użytkowany jeszcze w XXI wieku wiedza o nim była skromna, a publikowane informacje zawierały błędy i nieścisłości. Zachowana w formie neogotyckiego pałacu budowla miała być jakoby przebudowanym zamkiem z XV wieku, jednakże najnowsze odkrycia z 2022 roku wskazują, że obiekt ten zbudowany został w końcu XVI lub w XVII wieku OBOK średniowiecznego zamku z wykorzystaniem jego murów jako budulca. Prawdopodobnie nigdy nie posiadał fortyfikacji, ale jego położenie nad skarpą rzeczną i wieża nadają mu cechy obronne.
Pałac ma kształt prostokąta o trzech kondygnacjach z wysuniętą na zewnątrz w formie ryzalitu wieżą. Jest ona wyższa o jedną kondygnację od reszty budynku. Wg tradycji ta część budynku jest najstarsza i pochodzi z zamku gotyckiego. Wiadomo już że nie pochodzi, ale być może w jej murach tkwi np. dawna wieża bramna zamku średniowiecznego? Nie wiem czy przeprowadzono specjalistyczne badania na podobną okoliczność.
Przy obu krótszych bokach pałacu dostawiono przybudówki, od południa loggię, od północy budynek gospodarczy.
Wejście znajduje się od zachodu. O neogotyckim charakterze świadczą blanki na wieży i bramie, portal wejściowy oraz dekoracje przy gzymsie i oknach.
Przy pałacu stoi także neogotycka oficyna.
Wnętrza posiadają cenne malowidła i sztukaterie w stylu pompejańskim wykonane przez Włocha Liattiego i jego pomocnika Kajetana Golińskiego.
Do niedawna, do zwiedzania udostępnione były 4 sale na parterze: złota, myśliwska, paprociowa i bluszczowa, a resztę użytkował Rybacki Zakład Doświadczalny.
Uwagę zwracały w tych salach piękne sklepienia, które jakimś cudem nie zostały podczas wojny zniszczone przez barbarzyńców zza naszej zachodniej granicy. W sali złotej natrafiono nawet na ślady 14-karatowego złota.
Z bogatego wyposażenia pałacu-zamku w Zatorze zachowały się tylko marmurowe kominki i również marmurowa płyta z napisem tureckim odnoszącym się do budowy meczetu w 1716 r. z fundacji wielkiego wezyra Alego Paszy znaleziona we wsi Dworki.
Gdy po wielu latach Rybacki Zakład Doświadczalny wyprowadził się z pałacu nie ma już do niego wejścia, ale ma się to zmienić. Zabytek odzyskali bowiem spadkobiercy dawnych właścicieli - Potockich. Gmina dzierżawi jednak park, który można odwiedzić. Sam pałac będzie przeznaczony na cele turystyczne, edukacyjne i konferencyjne. Znajdą się w nim ekspozycje poświęcone dziejom zabytku, restauracja i kawiarnia.
Co do średniowiecznego zamku zatorskiego to na razie niewiele można o nim napisać, ponieważ jego odkrycie nastąpiło niedawno i jest on wciąż badany, a jego dzieje opracowywane.
Fundamenty leżą kilkanaście metrów na wschód od pałacu tuż nad stromym stokiem rzeki Skawy.
Mury o grubości 1,1 m posiadają 5 przypór wykonane są z kamienia na zaprawie wapiennej, posiadają zakrzywiony przebieg o odsłoniętej długości 20 m. Zakłada się, że jest to część muru obwodowego tworzącego okrągły lub owalny kształt o średnicy ok. 30 metrów. Z czasem kształt obiektu został zmieniony na czworoboczny. Z budynku mieszkalnego zamku odkryto na razie tylko 2 piwnice.
Jeśli znajdą się środki, mury zostaną wyeksponowane dla zwiedzających.
Średniowieczne fundamenty zamku i ich odkrywca - dr Krzysztof Tunia. Widać zaokrąglony obwód murów z przyporami. Zdjęcie: Archiwum archeologicznej ekspedycji w Zatorze 2022
Plany i rekonstrukcje
Zator na mapie z 2. połowy XVIII wieku. Zamek - pałac oznaczony na jasno-czerwono
Zdjęcie z lotniczego skanowania laserowego terenu zamkowego w Zatorze. Czworobok czerwony - istniejący zamek-pałac, czworobok niebieski - zamek średniowieczny
Historia, wydarzenia
Zamek w Zatorze wzniesiono w połowie XV w. z inicjatywy księcia zatorskiego Wacława. Prawdopodobnie wcześniej na jego miejscu znajdował się warowny gród, choć z braku badań nie zostało to udowodnione. Dookoła, podobnie jak dziś, istniały już stawy rybne otoczone siecią kanałów i grobli.
Bogate wyposażenie
Słynne było wyposażenie zamku - pałacu zatorskiego w XIX w. Potoccy sprowadzili tu bowiem wiele wspaniałych dzieł sztuki i pamiątek narodowych. Wymienia się m.in. arcydzieła rzeźby, stare zbroje, posążki egipskie i greckie, mozaiki, marmury, stylowe meble, srebrną tacę królowej Bony, pozłacane sztućce Napoleona, róg myśliwski z kości słoniowej króla Augusta II, siodła królów Sobieskiego i Batorego, pas do ładownicy księcia Poniatowskiego, grot od sztandaru Stanisława Augusta, część apteczki Augusta III. Na pierwszym piętrze ówczesnej rezydencji urządzono galerię i bibliotekę. W galerii podziwiać można było m.in. obrazy Leonardo da Vinci, Bacciarellego, weneckiego malarza Bernarda Canaletto, hiszpańskiego mistrza Francisco Zurbarana, flamandzkiego klasyka Mirwelta, nadwornego malarza Filipa IV - Diego de Silva Velazqueza. Obraz da Vinci chciała odkupić w XVIII w. galeria we Florencji za astronomiczną kwotę 100 tysięcy franków, jednak dzieło pozostało nad Skawą. Niestety kolekcja została ukradziona w 1939 r. przez Niemców, być może krewnych dzisiejszych strażników praworządności w Polsce. Wcześniej jednak potomkowie Maurycego Potockiego zdążyli przenieść jej część do swojego majątku w Jabłonnie.
1445 r. - wyniku podziału Księstwa Oświęcimskiego powstało Księstwo Zatorskie. Pierwszym księciem został Wacław, który rozbudował miasto i fortyfikacje. Przystąpił też do budowy zamku. Każdy poddany został zobowiązany do odpracowania dwóch dni w tygodniu przy budowie rezydencji książęcej. Spieszono się, aby ukończyć ją w 3 lata. Niestety nie zachował się żaden opis budowli.
1477 r. - księstwo zatorskie zostało podzielone między 4 synów księcia Wacława (data 1474 r. na to wydarzenie jest powielanym błędem).
Opis zamku jaki przy tej okazji znajduje się w dokumentach jest niejasny, dlatego obrósł błędami i nadinterpretacjami, co współcześnie wykazała badaczka tematu Dorota Żurek. Nie pozwala stwierdzić ile miał kondygnacji. To co można z niego odczytać z pewnością to że zamek posiadał wewnętrzny dziedziniec ze studnią, na parterze kuchnię. W bliżej nieokreślonych miejscach lokalizowano wielką izbę (reprezentacyjną), izba mała, dwie małe komnaty, kilka pokoi i komór, przednią piwnicę, dolną piwnicę, sień, stajnie. Ta niewielka liczba pomieszczeń zamku została podzielona pomiędzy 4 braci!
29.07.1494 r. - zawarta została umowa między księciem zatorskim Januszem a królem Janem Olbrachtem. Księstwo zostało sprzedane Państwu Polskiemu za 8 tys. florenów, ale przejęte miało zostać dopiero po śmierci Janusza
1513 r. - podczas sporu o stawy rybne książę Janusz został zamordowany przez kasztelana Wawrzyńca Myszkowskiego z pobliskich Spytkowic. Na mocy edyktu królewskiego księstwo wcielono do Polski, a dokładnie do woj. krakowskiego. Starosta Andrzej Kościelecki zajął zamek i odebrał przysięgę od Zatorzan
1550 r. - starostą zatorskim został innowierca Mikołaj Myszkowski. Warownia stała się centrum reformacji, zniszczono wtedy katolicką kaplicę zamkową
1564 r. - na sejmie walnym nastąpiło oficjalne włączenie księstwa i warowni do Polski. Do majątku zamkowego należały wówczas dwa młyny, chmielnik, dwa ogrody i kilka stawów.
1598 r. - protokół powizytacyjny zawiera informacje o istnieniu niegdyś kaplicy zamkowej nieznanego już wezwania
XVI w. - zamek został przebudowany w stylu renesansowym, ale nie wiadomo dokładnie w której części tego stulecia miało to miejsce. Powstał też wtedy piękny tarasowy ogród. Prawdopodobnie chodzi już o nową budowlę pałacową, powstałą obok starego zamku na przełomie XVI i XVII wieku
XVII w. - w czasie wojen ze Szwedami, siedziba w Zatorze bardzo ucierpiała i przestała nadawać się do zamieszkiwania
pocz. XVIII w. - starostą zatorskim został Piotr Dunin herbu Łabędź 1744 r. - ówczesny inwentarz wskazuje na zły stan budowli
1765 r. - kolejne inwentarze mówiły, iż stan zamku - pałacu znacznie się polepszył. Starostą był wtedy Fryderyk Piotr Dunin, syn Piotra
1772 r. - po rozbiorze Polski zamek - pałac w Zatorze przejęli Austriacy
1778 r. - Fryderyk Piotr Dunin odkupił od rządu austriackiego dobra zatorskie wraz zamkiem - pałacem. Dokonał jego remontu i przebudowy na wygodną rezydencję. Następnie obiekt przechodził w ręce Poniatowskich, Tyszkiewiczów herbu Leliwa, Wąsowiczów herbu Gozdawa i Potockich herbu Pilawa
Zamek - pałac Zator na grafice z Albumu Monarchii Austriackiej wydanego w 1843 roku, ale widok jest z około 1830 r., sprzed przebudowy neogotyckiej
1805 r. - Anna Potocka podarowała dobra zatorskie byłemu mężowi Aleksander hr Potockiemu
1836 r. - wielka przebudowa siedziby w Zatorze w pałac neogotycki pod kierunkiem włoskiego architekta Franciszka Marię Lanciego i Parysa Filippiego. Powstała wtedy ryzalitowa wieża bramna z 4 nadwieszonymi wieżyczkami, brama wjazdowa z blankami, wnętrza ozdobiono sztukateriami i pięknymi kominkami. Na zewnątrz powstały przybudówki i przekomponowany z ogrodów park krajobrazowy
1845 r. - po śmierci Aleksandra, właścicielem pałacu został jego syn Maurycy Potocki, oficer powstania styczniowego i kawaler orderu Virtuti Militari
1939 r. - budowlę zajął i obrabował Wehrmacht. Stał się on obozem dla kolonistów niemieckich z Wołynia i Besarabii, którzy zajmowali polskie gospodarstwa
1945 r. - po wojnie zabytek był ruiną. Składowano w nim zboże i inne towary, zamieniono go też na koszary
Widok ogólny zamku - pałacu w Zatorze. Rycina wg L. Chodźko "la Pologne historique..." 1836-37, tuż po przebudowie
1951 r. - dalszemu zniszczeniu obiektu zapobiegło przekazanie pałacu Instytutowi Zootechniki z Krakowa. 10 lat później przeprowadzono remont i odbudowę obiektu pod kierunkiem Józefa Dutkiewicza. Przywrócono wygląd pałacu z 1836 r.
1973 r. - odremontowano wnętrza i udostępniono do zwiedzania 4 sale. Odbywał się w nich m.in. cykl koncertów "Od Vivaldiego do Bartoka"
Następnie zabytek przekazano Rybackiemu Zakładowi Doświadczalnemu z Olsztyna
2005 r. - Zakład opuścił popadający w ruinę pałac, który został opuszczony na stałe. Władze gminne szukały inwestorów, ale ostatecznie nikt się nie zdecydował na zakup
2013 r. - decyzją wojewody małopolskiego J. Millera pałac został oddany spadkobiercom dawnych właścicieli: Adama Potockiego i Marii Teresy z Potockich Bnińskiej
2015 r. - spadkobiercy utworzyli "Fundację Zamek w Zatorze", która ma przywrócić mu dawną świetność
2019 r. - rozpoczęto remont zabytku, po zakończeniu którego stanie się on ponownie atrakcją turystyczną. Prace potrwają do 2023 roku
2021 r. - po wydzierżawieniu przez Gminę parku zamkowego na 15 lat został on otwarty dla odwiedzających. Park ma 4 ha i przejdzie wkrótce rewitalizację. Wykonane zostaną alejki z ławkami i oświetleniem, zasadzone zostaną nowe drzewa i krzewy.
2022 r. - na skarpie nad Skawą, kilkanaście metrów od pałacu natrafiono na średniowieczne mury o grubości 110 cm. Są wykonane z piaskowca na zaprawie wapiennej i mają kolisty kształt.
Jest to pierwotny zamek zatorski. Odkrycia dokonał dr Krzysztof Tunia z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Ośrodka Archeologii Gór i Wyżyn w Krakowie, nadzorujący prace remontowe w pałacu.
Zamek Zator na litografii Napoleona Ordy z 1880 r.
Informacje praktyczne
ADRES I KONTAKT Zamek / Pałac - Plac T. Kościuszki 1, Zator
CZAS Parking miejski jest tuż obok zamku. Oglądnięcie z zewnątrz i kilku zabytkowych sal trwało około 20 min. Aktualnie wszystko się zmienia.
WSTĘP Trwają prace remontowe w pałacu i archeologiczne przy zamku. Wstęp do pałacu będzie możliwy prawdopodobnie w 2023 r. Aktualnie można zwiedzać tylko park.
Zamek - pałac w Zatorze na zdjęciu z 1914 r. Ze zbiorów Mieczysława Orłowicza
Położenie i dojazd
Zachodnia cześć woj. małopolskiego. 14 km na wschód od Oświęcimia, 13 km na północ od Wadowic. Zobacz na mapie. Zamek - pałac stoi w samym rynku koło kościoła. Tam też jest parking dla samochodów.
Współrzędne geograficzne:
Otwórz w: Google Maps, Bing Maps, Openstreet Maps
format D (stopnie): N49.996036° E19.439802°
format DM (stopnie, minuty): 49°59.76216'N 19°26.38812'E format DMS (stopnie, minuty, sekundy): 49°59'45.73''N 19°26'23.29''E
Bibliografia
Guerquin Bohdan - Zamki w Polsce
Jurasz Tomasz - Zamki i ich tajemnice
Kaczyńscy Izabela i Tomasz - Polska - najciekawsze zamki
Kajzer Leszek, Kołodziejski Stanisław, Salm Jan - Leksykon zamków w Polsce
Kornecki Marian - Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej
Rogiński Ryszard - Zamki i twierdze w Polsce - historia i legendy
Stępińska Krystyna - Pałace i zamki w Polsce - dawniej i dziś
Żurek Dorota - Początki zamku w Zatorze. Rezydencja biednych książąt
Wnętrza zamku - pałacu w Zatorze w 1916 roku nieznanego autora
Galeria zdjęć
Klikając w zdjęcie otrzymasz jego powiększenie w nowym oknie. Okno to można zamknąć kliknięciem w dowolny punkt POZA zdjęciem.
Zdjęcia wykonane: jesienią 2004
Zdjęcia wykonane: zimą 2002/2003
Filmy wideo
Zamek Potockich w Zatorze z wnętrzami w 4K
Noclegi
Zator - Ośrodek Rekreacyjny OUTM Katowice, ul. Parkowa 6, tel. (033) 841 24 78 Zator - Ośrodek Wypoczynkowy KWK Janina, tel. (033) 841 22 61 Wadowice - Hotel "Marten" , Klecza Dolna 11a, tel. (033) 823 27 60 Wadowice - Ośrodek Wojskowy, ul. Wojska Polskiego 17, tel. (033) 823 38 17
Proponujemy wyszukanie noclegu w opisywanej miejscowości lub jej okolicy w serwisach noclegowych.
Oferty cenowe online są zwykle atrakcyjniejsze niż rezerwacje telefoniczne!
Miniforum
Zapraszam do przesyłania swoich wypowiedzi i komentarzy odnośnie opisywanego zamku. Ukazują się one na stronie od razu po wpisaniu do formularza.
Ostatnie wpisy
Zamek w Zatorze Autor: Barbara Data: 2022-02-16 09:47:41
Nie mówiono tego w artykule, ale w latach 60-tych oczywiście ubiegłego wieku na zamku w Zatorze była porodówka. Wielu z moich znajomych jest w pewien sposób nawet dumna z tego że urodzili się w zamku. Nie jestem w stanie dokładnie powiedzieć w których latach to było, ale po wybudowaniu ośrodka zdrowia w Zatorze sale porodowe zostały tam przeniesione.
Re: Troche wspomnien o Zatorze Autor: jo Data: 2011-12-26 21:13:47
nie ma już folwarku, w tym zabytkowym miejscu powstała Biedronka
Re: Zamek w Zatorze Autor: ania z opola Data: 2011-11-06 13:28:43
pamietam jak bawilam sie w ksiezniczke w zamku i podziwialam akwarium ze szczupakami
(c) 2001-2024 bd - Kontakt - Polityka Prywatności Wszelkie prawa do własnych zdjęć i tekstów zastrzeżone, nie mogą być one wykorzystywane bez mojej zgody. Nie udzielam pozwolenia na kopiowanie opisów.
Wykryto blokadę reklam :-(
ZamkoMania.pl to prywatny, niezależny serwis historyczno-krajoznawczy. Nie finansuje nas żadna firma ani instytucja. Pozwalając na wyświetlenie paru nienarzucających się reklam wspierasz nasze dalsze funkcjonowanie i aktualizację informacji.
Dlatego prosimy o wyłączenie blokowania reklam na tej stronie (instrukcja jak to zrobić w: AdBlock, Adblock Plus, Ghostery, uBlock Origin).