Zator

Barokowy pałac przebudowany w stylu neogotyckim i zamek książęcy (zniszczony)

Zamek w Zatorze wzniesiono w połowie XV w. z inicjatywy księcia zatorskiego Wacława. Prawdopodobnie wcześniej na jego miejscu znajdował się warowny gród, choć z braku badań nie zostało to udowodnione. Dookoła, podobnie jak dziś, istniały już stawy rybne otoczone siecią kanałów i grobli.

Bogate wyposażenie Słynne było wyposażenie zamku - pałacu zatorskiego w XIX w. Potoccy sprowadzili tu bowiem wiele wspaniałych dzieł sztuki i pamiątek narodowych. Wymienia się m.in. arcydzieła rzeźby, stare zbroje, posążki egipskie i greckie, mozaiki, marmury, stylowe meble, srebrną tacę królowej Bony, pozłacane sztućce Napoleona, róg myśliwski z kości słoniowej króla Augusta II, siodła królów Sobieskiego i Batorego, pas do ładownicy księcia Poniatowskiego, grot od sztandaru Stanisława Augusta, część apteczki Augusta III. Na pierwszym piętrze ówczesnej rezydencji urządzono galerię i bibliotekę. W galerii podziwiać można było m.in. obrazy Leonardo da Vinci, Bacciarellego, weneckiego malarza Bernarda Canaletto, hiszpańskiego mistrza Francisco Zurbarana, flamandzkiego klasyka Mirwelta, nadwornego malarza Filipa IV - Diego de Silva Velazqueza. Obraz da Vinci chciała odkupić w XVIII w. galeria we Florencji za astronomiczną kwotę 100 tysięcy franków, jednak dzieło pozostało nad Skawą. Niestety kolekcja została ukradziona w 1939 r. przez Niemców, być może krewnych dzisiejszych strażników praworządności w Polsce. Wcześniej jednak potomkowie Maurycego Potockiego zdążyli przenieść jej część do swojego majątku w Jabłonnie.

1445 r. - wyniku podziału Księstwa Oświęcimskiego powstało Księstwo Zatorskie. Pierwszym księciem został Wacław, który rozbudował miasto i fortyfikacje. Przystąpił też do budowy zamku. Każdy poddany został zobowiązany do odpracowania dwóch dni w tygodniu przy budowie rezydencji książęcej. Spieszono się, aby ukończyć ją w 3 lata. Niestety nie zachował się żaden opis budowli.
1477 r. - księstwo zatorskie zostało podzielone między 4 synów księcia Wacława (data 1474 r. na to wydarzenie jest powielanym błędem). Opis zamku jaki przy tej okazji znajduje się w dokumentach jest niejasny, dlatego obrósł błędami i nadinterpretacjami, co współcześnie wykazała badaczka tematu Dorota Żurek. Nie pozwala stwierdzić ile miał kondygnacji. To co można z niego odczytać z pewnością to że zamek posiadał wewnętrzny dziedziniec ze studnią, na parterze kuchnię. W bliżej nieokreślonych miejscach lokalizowano wielką izbę (reprezentacyjną), izba mała, dwie małe komnaty, kilka pokoi i komór, przednią piwnicę, dolną piwnicę, sień, stajnie. Ta niewielka liczba pomieszczeń zamku została podzielona pomiędzy 4 braci!
29.07.1494 r. - zawarta została umowa między księciem zatorskim Januszem a królem Janem Olbrachtem. Księstwo zostało sprzedane Państwu Polskiemu za 8 tys. florenów, ale przejęte miało zostać dopiero po śmierci Janusza
1513 r. - podczas sporu o stawy rybne książę Janusz został zamordowany przez kasztelana Wawrzyńca Myszkowskiego z pobliskich Spytkowic. Na mocy edyktu królewskiego księstwo wcielono do Polski, a dokładnie do woj. krakowskiego. Starosta Andrzej Kościelecki zajął zamek i odebrał przysięgę od Zatorzan
1550 r. - starostą zatorskim został innowierca Mikołaj Myszkowski. Warownia stała się centrum reformacji, zniszczono wtedy katolicką kaplicę zamkową
1564 r. - na sejmie walnym nastąpiło oficjalne włączenie księstwa i warowni do Polski. Do majątku zamkowego należały wówczas dwa młyny, chmielnik, dwa ogrody i kilka stawów.
1598 r. - protokół powizytacyjny zawiera informacje o istnieniu niegdyś kaplicy zamkowej nieznanego już wezwania
XVI w. - zamek został przebudowany w stylu renesansowym, ale nie wiadomo dokładnie w której części tego stulecia miało to miejsce. Powstał też wtedy piękny tarasowy ogród. Prawdopodobnie chodzi już o nową budowlę pałacową, powstałą obok starego zamku na przełomie XVI i XVII wieku
XVII w. - w czasie wojen ze Szwedami, siedziba w Zatorze bardzo ucierpiała i przestała nadawać się do zamieszkiwania
pocz. XVIII w. - starostą zatorskim został Piotr Dunin herbu Łabędź
1744 r. - ówczesny inwentarz wskazuje na zły stan budowli
1765 r. - kolejne inwentarze mówiły, iż stan zamku - pałacu znacznie się polepszył. Starostą był wtedy Fryderyk Piotr Dunin, syn Piotra
1772 r. - po rozbiorze Polski zamek - pałac w Zatorze przejęli Austriacy
1778 r. - Fryderyk Piotr Dunin odkupił od rządu austriackiego dobra zatorskie wraz zamkiem - pałacem. Dokonał jego remontu i przebudowy na wygodną rezydencję. Następnie obiekt przechodził w ręce Poniatowskich, Tyszkiewiczów herbu Leliwa, Wąsowiczów herbu Gozdawa i Potockich herbu Pilawa
1805 r. - Anna Potocka podarowała dobra zatorskie byłemu mężowi Aleksander hr Potockiemu
1836 r. - wielka przebudowa siedziby w Zatorze w pałac neogotycki pod kierunkiem włoskiego architekta Franciszka Marię Lanciego i Parysa Filippiego. Powstała wtedy ryzalitowa wieża bramna z 4 nadwieszonymi wieżyczkami, brama wjazdowa z blankami, wnętrza ozdobiono sztukateriami i pięknymi kominkami. Na zewnątrz powstały przybudówki i przekomponowany z ogrodów park krajobrazowy
1845 r. - po śmierci Aleksandra, właścicielem pałacu został jego syn Maurycy Potocki, oficer powstania styczniowego i kawaler orderu Virtuti Militari
1939 r. - budowlę zajął i obrabował Wehrmacht. Stał się on obozem dla kolonistów niemieckich z Wołynia i Besarabii, którzy zajmowali polskie gospodarstwa
1945 r. - po wojnie zabytek był ruiną. Składowano w nim zboże i inne towary, zamieniono go też na koszary


1951 r. - dalszemu zniszczeniu obiektu zapobiegło przekazanie pałacu Instytutowi Zootechniki z Krakowa. 10 lat później przeprowadzono remont i odbudowę obiektu pod kierunkiem Józefa Dutkiewicza. Przywrócono wygląd pałacu z 1836 r.
1973 r. - odremontowano wnętrza i udostępniono do zwiedzania 4 sale. Odbywał się w nich m.in. cykl koncertów "Od Vivaldiego do Bartoka"
Następnie zabytek przekazano Rybackiemu Zakładowi Doświadczalnemu z Olsztyna
2005 r. - Zakład opuścił popadający w ruinę pałac, który został opuszczony na stałe. Władze gminne szukały inwestorów, ale ostatecznie nikt się nie zdecydował na zakup
2013 r. - decyzją wojewody małopolskiego J. Millera pałac został oddany spadkobiercom dawnych właścicieli: Adama Potockiego i Marii Teresy z Potockich Bnińskiej
2015 r. - spadkobiercy utworzyli "Fundację Zamek w Zatorze", która ma przywrócić mu dawną świetność
2019 r. - rozpoczęto remont zabytku, po zakończeniu którego stanie się on ponownie atrakcją turystyczną. Prace potrwają do 2023 roku
2021 r. - po wydzierżawieniu przez Gminę parku zamkowego na 15 lat został on otwarty dla odwiedzających. Park ma 4 ha i przejdzie wkrótce rewitalizację. Wykonane zostaną alejki z ławkami i oświetleniem, zasadzone zostaną nowe drzewa i krzewy.
2022 r. - na skarpie nad Skawą, kilkanaście metrów od pałacu natrafiono na średniowieczne mury o grubości 110 cm. Są wykonane z piaskowca na zaprawie wapiennej i mają kolisty kształt. Jest to pierwotny zamek zatorski. Odkrycia dokonał dr Krzysztof Tunia z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Ośrodka Archeologii Gór i Wyżyn w Krakowie, nadzorujący prace remontowe w pałacu.