Zawada

Zamek szlachecki przebudowany w neogotycki pałac

Pierwotny zameczek, czy też dwór obronny w Zawadzie (wieś wymieniana jest przez Jans Długosza), wznieśli Ligęzowie w połowie XVI w., prawdopodobnie kasztelan wiślicki i starosta biecki Mikołaj Ligęza. Rozbudowa obiektu w okazały zamek nastąpiła w XVII w. za sprawą Achacego Wojciecha Ligęzy. Później, biorąc za żonę Felicję Ligęzę, właścicielem Zawady został Jan Walewski. Jego syn na początku XVIII wieku przekazał ją Janowi Jerzemu Przebendowskiemu, podskarbiemu koronnemu. W wyniku kolejnych mariaży zamek przejęli Radziwiłłowie, którzy posiadali w okolicy spory majątek zwany "państwem dębickim".

Atanazy Raczyński Pochodził z Wielkopolski z rodu który urósł do rangi magnackiej w XVIII wieku. Gniazdem Raczyńskich herbu Nałęcz był piękny pałac w Rogalinie. Do Małopolski Raczyński trafił dzięki posagowi swej małżonki Anny Radziwiłłówny. Podczas przebudowy starego zamku w Zawadzie pokłócił się z żoną, kazał więc nad wejściem umieścić po prawej stronie napis "Anna z Radziwiłłów Raczyńska, właścicielka", a po lewej "Atanazy Raczyński, administrator". Tak się złożyło, że z pałacu niewiele zostało, ale ten napis przetrwał. Anna przebywała w nowym pałacu sporą część życia, Atanazy bywał znacznie rzadziej. W 1826 r. z ziem rodowych utworzył ordynację obrzycką (14 tys. hektarów ziemi), później wyjechał do Berlina, uległ wynarodowieniu i został tam pochowany. Jego syn Karol Edward sprzedał berliński pałac Raczyńskich w 1881 roku, na którego miejscu wybudowano gmach Reichstagu - niemieckiego parlamentu.

W 1816 roku Zawadę przejął Atanazy Raczyński z Małaszyna, ambasador Prus w Lizbonie i Madrycie. Sam zamek zawadzki był w ruinie. Pozostały tylko dwie baszty (z czterech).
W 1821 r. Atanazy Raczyński rozpoczął przebudowę siedziby obronnej w pałac w stylu neogotyckim wg projektów własnych i słynnego niemieckiego architekta Karla Schinkela. Po zakończeniu prac budowla posiadała podobny wygląd jak zamek z 4 basztami oraz wnętrza ozdobione dekoracją stiukową i polichromią wykonaną przez Franciszka K. Marynowskiego. Od strony płd. - zach. dobudowano dodatkowe skrzydło ze schodkowatymi szczytami i to ono przetrwało do dziś.
Nowy pałac miał stanowić letnią rezydencję dla prymasa Ignacego Raczyńskiego, ale ostatecznie zamieszkał on w pałacu w Brzozowie. Słynna była bogata kolekcja dzieł sztuki oraz biblioteka w Zawadzie, choć zbiory Raczyńskich były tu krótko.
W 1914 r. podczas działań wojennych obiekt został zniszczony. Najpierw zajęli go Austriacy, którzy w oknach przygotowali stanowiska strzelnicze. Po ich odejściu moskale (2. pułk kozaków dońskich) podpalili zamek. W następnym roku zrobili to samo. Właścicielem był wtedy Roger Adam Raczyński.
W okresie międzywojennym ruinę odremontowano, a obok Raczyńscy postawili dwór w typie willi śródmiejskiej. Ostatnim właścicielem Zawady był zmarły w 1993 prezydent Polski na uchodźstwie i przedwojenny ambasador w Londynie hrabia Edward Raczyński, który utworzył przy pałacu stadninę koni. Często bywał on w Zawadzie, tutaj gościł np. Kazimierę Iłłakowiczówną, poetką i sekretarkę marszałka Józefa Piłsudskiego.
Po II wojnie św. komuniści na terenie pałacowym założyli PGR pozostawiając stadninę. Po 1989 r. teren pałacowy wykupiła osoba prywatna.