Zawada

Zamek szlachecki
przebudowany w pałac

Wieś wzmiankowana jest już w 1337 r. Pierwszymi znanymi właścicielami byli Melsztyńscy. Pierwotny zameczek, czy też dwór obronny wznieśli Ligęzowie w połowie XVI w., prawdopodobnie kasztelan wiślicki i starosta biecki Mikołaj Ligęza. Rozbudowa obiektu w okazały zamek nastąpiła na początku XVII w. za sprawą Achacego Wojciecha Ligęzy. Później, biorąc za żonę Felicję Ligęzę, właścicielem Zawady został Jan Walewski. Jego syn na początku XVIII wieku przekazał ją Janowi Jerzemu Przebendowskiemu, podskarbiemu koronnemu. W wyniku kolejnych mariaży zamek przejęli Radziwiłłowie, którzy posiadali w okolicy spory majątek zwany "państwem dębickim".

Atanazy Raczyński Pochodził z Wielkopolski z rodu który urósł do rangi magnackiej w XVIII wieku. Jego starszy brat Edward założył słynną Bibliotekę Raczyńskich w Poznaniu. Gniazdem Raczyńskich herbu Nałęcz był piękny pałac w Rogalinie. Do Małopolski Raczyński trafił dzięki posagowi swej małżonki Anny Radziwiłłówny. Podczas przebudowy starego zamku w Zawadzie pokłócił się z żoną, kazał więc nad wejściem umieścić po prawej stronie napis "Anna z Radziwiłłów Raczyńska, właścicielka", a po lewej "Atanazy Raczyński, administrator". Tak się złożyło, że z pałacu niewiele zostało, ale ten napis przetrwał. Anna przebywała w nowym pałacu sporą część życia, Atanazy bywał znacznie rzadziej. W 1826 r. z ziem rodowych utworzył ordynację obrzycką (14 tys. hektarów ziemi), później wyjechał do Berlina, uległ wynarodowieniu i został tam pochowany. Jego syn Karol Edward sprzedał berliński pałac Raczyńskich w 1881 roku, na którego miejscu wybudowano gmach Reichstagu - niemieckiego parlamentu.

W 1819 roku Zawadę wraz z ręką Anny Radziwiłłowej otrzymał Atanazy Raczyński z Małaszyna, ambasador Prus w Lizbonie i Madrycie. Sam zamek zawadzki był w ruinie. Pozostały tylko dwie baszty (z czterech).
W 1821 r. Atanazy Raczyński rozpoczął przebudowę starej siedziby obronnej w pałac w stylu neogotyckim wg projektów własnych i słynnego niemieckiego architekta Karla Schinkela. Po zakończeniu prac budowla posiadała podobny wygląd jak zamek Ligęzów (z 4 basztami) oraz wnętrza ozdobione dekoracją stiukową i polichromią wykonaną przez Franciszka K. Marynowskiego. Od strony płd. - zach. dobudowano nowe skrzydło ze schodkowatymi szczytami mieszczące kaplicę i to ono przetrwało do dziś wraz z 1 basztą. Wraz z pałacem postawiono budynki zachowane do dziś: oficynę, pralnię, budynek bramny, założono park krajobrazowy.
Powstały w ten sposób pałac miał stanowić letnią rezydencję dla prymasa Ignacego Raczyńskiego, ale ostatecznie zamieszkał on w pałacu w Brzozowie. Słynna była bogata kolekcja dzieł sztuki oraz biblioteka w Zawadzie, choć zbiory Raczyńskich były tu krótko.
W 1914 r. podczas działań wojennych obiekt został zniszczony. Najpierw zajęli go Austriacy, którzy w oknach przygotowali stanowiska strzelnicze. Po ich odejściu Moskale (2. pułk kozaków dońskich) podpalili zamek. W następnym roku zrobili to samo. Właścicielem był wtedy Roger Adam Raczyński.
W okresie międzywojennym większą część zrujnowanego zamku - pałacu rozebrano, a resztę odremontowano. Główną siedzibą Raczyńscy uczynili nowy dwór - willę w stylu neorenesansu angielskiego zaprojektowany przez architekta z Anglii. Podobno była to kopia rezydencji Cecila Rhodesa z Kapsztadu, angielskiego polityka i kolonizatora Afryki. Powstało też kilka nowych budynków jak gorzelnia, szuszarnia chmielu, rządcówka.
Ostatnim właścicielem Zawady był zmarły w 1993 prezydent Polski na uchodźstwie i przedwojenny ambasador w Londynie hrabia Edward Raczyński, który utworzył przy pałacu stadninę koni. Często bywał on w Zawadzie, tutaj gościł np. Kazimierę Iłłakowiczówną, poetką i sekretarkę marszałka Józefa Piłsudskiego.
Po II wojnie św. komuniści na terenie pałacowym założyli PGR pozostawiając stadninę. W 1956 rozpoczęto remont i adaptację pozostałości pałacu. Kaplica stała się świetlicą, baszta i inne pokoje pomieszczeniami biurowymi. Oficyna pełniła funkcje mieszkalne. Budynek bramny do 1978 roku również był zamieszkiwany. XX-wieczna willa stała się głównym biurem PGR z mieszkalnym piętrem. Wykuto w niej nowe okna i drzwi, zmieniono wnętrza.
Później miejscowy PGR podlegał dużej firmie z pobliskiej Dębicy - Igloopolowi, który przeprowadził remont w latach 80-tych. W 2000 roku teren pałacowy wykupiła osoba prywatna. Pierwsze prace remontowe wykonano w 2002 roku. Potem podobno co jakiś czas prowadzone były jakieś prace, ale zapowiadane przywrócenie założenia do stanu używalności posuwa się bardzo ślamazarnie. Willa stała się siedzibą Przedsiębiorstwa Rolno-Przemysłowe "ZAWADA" Marek Nagawiecki. W 2021 r. właściciel zobowiązał się do naprawy ogrodzenia.