Graboszyce

Szlachecki dwór obronny

Obecny dwór obronny w Graboszycach postawił Dziwisz Brandys herbu Radwan ok. 1575 r., dworzaninem i sekretarz króla Zygmunta Augusta, a potem Henryka Walezego i Stefana Batorego.
Hipotezy, iż wcześniej stał tu mały gotycki zamek zostały w pewnym stopniu potwierdzone niedawno przez archeologów. Graboszyce są starą wsią, pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1253 r. jako własność klasztoru Benedyktynek ze Staniątek.

Henryka Ewa Ankwiczówna Z dworem graboszyckim związana jest Henryka Ewa Ankwiczówna - wielka miłość Adama Mickiewicza. Poznali się w 1829 r. w Rzymie. Henryka, pochodząca z bogatej hrabiowskiej rodziny, przebywała w Italii z troski rodziców o jej stan zdrowia. Natomiast będący na emigracji Adam był już znanym poetą, otrzymał więc zaproszenie do salonu Ankwiczów, gdzie spotykali się ludzie sztuki i arystokraci. Podobno Henrietta (Henryka używała takiego imienia) i Adam zakochali sie w sobie od pierwszego spojrzenia. Rodzina Ankwiczów nie popierała jednak tego związku. Adam nie posiadał majątku i był zbyt nisko urodzony dla ich córki. Zaczęli go unikać i do wzajemnych spotkań zakochanych dochodziło rzadko. Mickiewicz wiedział, że ich związek nie ma szans i w końcu wiosną 1831 r. opuścił Rzym. Wtedy widzieli się po raz ostatni. Ankwiczowie wydali córkę za właściciela Graboszyc hrabiego Stanisława Sołtyka w 1836 r. i od tego czasu mieszkała ona w tutejszym dworze, wyremontowanym przez męża. Po jego śmierci, Henryka poślubiła hrabiego Kazimierza Kuczkowskiego i wyprowadziła się do Willi Decjusza w Krakowie. W 1848 r. Henryka i Adam nawiązali kontakt korespondencyjny, który trwał aż do śmierci poety w 1855 r. Uważa się, że postać Ewy Horeszkówny z "Pana Tadeusza" jest wzorowana na Henryce, podobnie jak Ewa z III części "Dziadów".

W 1402 r. wzmiankowany jest rycerz Świętosław z Graboszyc. W 1465 r. właścicielem wsi był rycerz Jan Strzesza herbu Jastrzębiec z Radoczy. 4 lata później Katarzyna z Graboszyc. W latach 1470-1480 Graboszyce należały do sędziego zatorskiego Jana Strzesza herbu Kiczka oraz Jana Rudzkiego herbu Pilawa. Końcem XV wieku w Graboszycach pojawiają się Brandysowie, ród przybyły do Polski z Czech. Badania wykazały, że mury piwnic dworu o grubości 120 cm pochodzą z 2. poł. XV lub 1. poł. XVI wieku. Były one prawdopodobnie murami przyziemia pierwotnej budowli, zbudowanej wyżej z drewna w konstrukcji szachulcowej. Dziwisz Brandys przysypał je zamieniając na piwnice i na nich wzniósł nowy dwór.
Początkowo dwór posiadał cechy renesansowe, w tym attykę, a obronę prócz fosy zapewniały strzelnice na parterze, ale jego dzisiejszy wygląd niewiele odbiega od pierwotnego. W 1626 r. Piotr Brandys (syn Dziwisza) sprzedał dwór Janowi Cichockiemu z Wojsławic. Musiał on ucierpieć podczas jakichś walk, bo stan określany jest jako zrujnowany. Potem należał do Porębskich, Gronowskich, Zakrzowskich i Russockich.
Około połowy XVIII w. za sprawą Russockich został przebudowany w stylu barokowym, m.in. wykonano wtedy dach łamany, usuwając attykę, zmieniono wystrój wnętrz. Kolejna zmiany miały miejsce w XIX w., kiedy właścicielem był hrabia Stanisław Sołtyk z Kurozwęk. Wykonano gruntowny remont, przebudowano klatkę schodową, nad fosą powstał nowy most, postawiono budynek rządcówki, obok innych budynków gospodarczych od strony południowej i wschodniej, założono park krajobrazy. W tym okresie obronny charakter budowli został zatarty. W 1850 r. właścicielem był Vinzenz Zwilling, potem baronowska rodzina Butfeldów
Od 1864 do 1945 roku roku właścicielami była rodzina Chrząszczów. Stan dworu został nadszarpnięty w czasie II wojny św., a majątek Chrząszczów skonfiskowany. Jednak ostatni właściciel Ludwik Chrząszcz mieszkał jeszcze do 1948 r. w budynku rządcówki. Potem zabytek był dewastowany. Jedyne co zrobiono w okresie PRL to położenie nowego dachu. Zarządzały nimi takie instytucje jak Nadleśnictwo Państwowe Andrychów, Gromadzka Rada Narodowa w Zatorze, która sprzedawała w zabytku nawozy sztuczne, Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Tychach. W pewnym momencie władze gminne osiedliły we dworze cyganów, którzy rozpalali w środku ogniska i spalili wszystkie drewniane elementy jak zabytkowe parkiety, boazerie, drzwi, meble. Wycinali też zabytkowe drzewa z parku.
Podczas badań archeologicznych w 1976 r. odkryto fundamenty narożnych przybudówek. Uznano je za fundamenty pod alkierze. Późniejsze badania z XXI wieku wykonane przez S. Dryję i S. Sławińskiego wykazały jednak, że dwór nigdy nie miał alkierzy, a fundamenty są dziełami obronnymi w typie bastionów. Nie miały one połączenia z wnętrzem dworu i tylko jeden był podpiwniczony. Powstały one podczas budowy dworu w 1575 r. lub nieco później.
W 2002 r. całkowicie zrujnowany dwór został kupiony przez osobę prywatną. Po odbudowie zabytek miał mieścić wystawy, salę teatralną, konferencyjną oraz hotel. Po wykonaniu badań archeologicznych i prac przy dworze (w sumie kosztem 2 mln zł), właściciel nie wytrzymał zmagań z biurokracją i w 2014 r. odsprzedał obiekt tuż przed tym jak przyznano mu dofinansowanie. Przeprowadzono prace archeologiczne doprowadziły m.in. do okrycia od strony południowej fragmentu mostu z pierwszej połowy XIX w. Prace remontowe kontynuował więc nowy właściciel z pobliskiego ośrodka wypoczynkowego Karpik. W 2018 roku cały budynek został otynkowany i pomalowany, posiada nowy dach.